Перевод был начат в 200? году группой энтузиастов из Вилейки, Логойска, а так же получил свое продолжение вместе с ежегодными водными путешествиями по реке Вилия по пути экспедиции графа Тышкевича. Проект незакончен, работа по переводу продолжается, волонтёры, энтузиасты со знанием польского ищутся и приветствуются.

Моя задача – собрать страницы перевода в книгу для свободной публикации в Интернете и, возможно, издания..
Нумерация страниц соответствует оригиналу.

Оригинал книги «Wilija i iej brzegi» можно найти здесь: http://pbc.biaman.pl/Content/1690/89199.pdf

Просьба свои версии перевода (и укажите авторство), уточнения, замеченные неточности, а так же недостающие страницы просьба присылать в любом формате (текст, doc, начитанное аудио) на email: dvdn@mail.ru

Язык перевода – русский или беларуский.
В текущей версии перевода сохранен стиль автора, и манера написания того времени. Машинные переводчики немного облегчают работу, но все же вычитка и чиска текста занятие не быстрое.

К началу 7-го путешествия по Вилии, «Шляхам графа К.Тышкевiча», что пройдет с 27 июля 2013года от д.Камено планирую распечатать дорожный вариант перевода книги до местечка Быстрица, чтобы познакомить участников путешествия с книгой и историей этой части реки.

Дополненные и измененные версии книги, ссылки на оригинальное польскоязычное издание, книги Игнатия ходьки (ссылки), а так же информация о ежегодном путешествии по реке Вилия «Шляхам графа К.Тышкевiча» смотрите на сайте: http://vedzen.narod.ru

+375-29-3609906

начато 2013-02-25

Текущая версия от 2013-06-12

Znaną jest w dziejach Polski i Litwy rodzina Tyszkiewiczów, którzy od lat kilku­set pisali się na Łohojsku i Berdyczowie. Łohojsk ów w Borysowskiem był głównem jej gniazdem a siedzibą. Tu też urodził się hr. Konstanty z Piusa i Augusty z hr. Platerów, d. 5. Lutego 1806 roku.

Było co przedsiębrać w Łohojsku przez długie lata, naprzód około zaniedbanego rolnictwa, potem około fabrycznego przemysłu, ściśle z nim związanego, naostatek dla do­brobytu ludności. —

Fabryki odlewów żelaznych, tkanin różnych, cukrownię, naostatek bank pożyczkowy dla mieszczan i włościan w przeciągu tych lat założył i rozwinął hr. Tyszkiewicz. Śmiało te dzieła, dokonane szczęśliwie olbrzymiemi w warunkach czasu i miejsca nazwać się godzi. W r. 1837 założona fabryka wyrobów lnianych i bawełnianych, w przeciągu lat dziesięciu wyrabiała już rocznie około miliona łokci. Odlewy żelazne do narzędzi rolniczych szczegól­niej, niezmierną usługę krajowemu oddawały gospodarstwu. — Zajęcia te obowiązkowe nie wyczerpywały całkowicie człowieka, który żył myślą i pracą, znaczniejszą część czasu po­święcał nauce, umysłowym trudom, badaniom i skrzętnemu zbieraniu rozproszonych po kraju i nietkniętych dotąd zabytków przeszłości. Zapewnie nie jedne tam do bogatego mu­zeum Łohojskiego pamiątkę cenną dostarczyły dawne zbiory familijne, ale znaczniejszą część powolnie a mozolnie ściągać potrzeba było zewsząd i gromadzić — z cierpliwością nietylko archeologa ale miłośnika przeszłości. Był to wszakże nie dyletant bawiący się w stare cacka, jakich wielu, ale uczony badacz, szukający historyi po mogiłach. W ciągu tych l*it, które mu w Łohojsku tak szczęśliwie Bóg przeżyć dozwolił, od 1836 r. do 1868, trzydzie­stoletnią przeszło pracą hr. Konstanty stworzyć potrafił znaczną i doborową bibliotekę, bo­gaty zbiór numizmatyczny, kollekcyę wykopalisk krajowych, egipskich i innych krajów, zbiór autografów, sztychów, rysunków, naostatek, może jedyny i najrzadszy zbiór blach ry­to wanych krajowych, których liczbę wielką zgromadzić potrafił, cudem prawie. Blachy ry- towane są jednym z przedmiotów może najtrudniejszych do zdobycia; przerabiano je bo­wiem na wszelkiego rodzaju naczynia, przekowywano i topiono, a piszący zachowuje, jako smutny dowód losów, które spotykają najpiękniejsze dzieła sztuki, parę obrzydliwych tacek zrobionych z kosztownych blach do Wspomnień W. Polski lir. Raczyńskiego. Poszukiwania blach przez hr. Konstantego poszły mu tak szczęśliwie, iż mógł ten szacowny a jedyny zbiór kazać potem odbić w dwóch tomach, które są do historyi krajowego rytownictwa znako­mitym materyałem. Zbiory łohojskie, obejmujące w ogóle wszystko co do historyi cywili- zacyi i obyczaju posługiwać mogło, w kilku słowach objąć się nie dają. Umiejętny ich układ i wykonanie z myślą przewodnią, szczególną im wartość zapewniają.

Równocześnie rozbudzone wszędzie zamiłowanie w archeologii, dla umysłu czyn­nego, w kraju nietkniętym, stało się najmilszem zajęciem, prawie życia i pracy celem. —

Mnogie te zajęcia, pojąć łatwo, zabierały już wiele czasu, kosztowały pracy wiele, ale one były tylko częścią czynnego zawodu obywatelskiego hr. Tyszkiewicza.

Był on jednym z tych ludzi dobrej woli, prawego charakteru, wylanego dla bliźnich serca, do których nawykli się udawać wszyscy w tych właśnie sprawach, jakich tylko dłoń miłością chrześciańską namaszczona dotknąć może. — Więc opieki nad sierotami, nad wdowami, więc zgody między zwaśnionemi, kompromissy, sądy polubowne spocząć mu nie dawały. Zaufanie publiczne wybierało go na sędziego w tych właśnie sprawach, które by­strym umysłem rozwikłać a sumieniem wielkiem rozstrzygać należało.

Łacno pojąć już, jak się w tych stosunkach kształtować musiało to życie poświę­cenia, ofiary, zaparcia i nieustannego trudu dla drugich, niedające wytchnienia, lecz nio­sące pociechę i opromieniające rozkoszą dopełnionych najszczytniejszych obywatelskich obowiązków.

Do tej szlachetności a sumienności cechujących go, przyczyniała się, aby je milszemi uczynić wszystkim, słodycz charakteru ujmująca, łagodność, wyrozumiałość na słabości ludzkie, umiejętność zastosowania się do charakterów i usposobień. Miłość która go ota­czała, czyniła też pożądanym wszędzie, a w późniejszym wieku, gdy ślęczenie nad księgami wzrok jego tak osłabiło, iż z ciężkością mógł sam czytać, nawet dolegliwe to cierpienie nie zachwiało spokoju jego ducha. — Poważny ów badacz i historyk, był przytem w życiu co- dziennem pełen wesołości i dowcipu, lubił opowiadać, pamięć miał niepospolitą i każdego towarzystwa stawał się duszą. — Nauka nie uczyniła go suchym pedantem, a praca nie- odjęła wesołości z serca czystego płynącej.

Im więcej strata wzroku pozbawiała go łatwości pracy, tem zamiłowanie w niej wzrastać się zdawało. Umysł ożywiał się, potrzebował być ciągle czynnym i niemógl wy­trwać bez zajęcia. Szczęściem Bóg mu dał towarzyszkę życia godną ocenić takiego czło­wieka i być jego współpracownicą. Jej on w ostatnich czasach nieznużony dyktował myśli swe, postrzeżenia, materyały do prac przedsiębranych, któremi do ostatniej chwili się zaj­mował. Do uzyskania tego spokoju ducha, z którym umiał wytrwać do końca hr. Kon­stanty, przyczyniało się też wielce głębokie uczucie religijne od dzieciństwa powzięte, kar­mione życiem, które nie opuściło go do zgonu. Z rezygnacyą chrześcijańską umiał znosić i ciosy i przeciwności i próby ciężkie, przez które on sam przechodził lub na które widział narażonem, to co mu najdroższem było.

Łohojsk i jego skarby naukowe przeszły na jedynego spadkobiercę hr. Oskara.

Z rękopismów pośmiertnych podróż ta naukowa, odbyta w r. 1857, z opisem brze­gów Wilij od źródeł jej do ujścia pod Kownem, dziś staraniem rodziny na świat wychodzi. Obok wydanego w^T Berlinie w r. 1868 dzieła o kurhanach na Litwie i Rusi zachodniej, jest to główna praca zmarłego, i ta, do której on sam nie bez przyczyny, najwięcej przywiązy­wał ceny. Nie botrzebuje wydawca ani jej zalecać, ani wartości jej podnosić, dość by ją miłującym kraj przedstawił z troskliwością, z jaką nieboszczyk mieć ją ogłoszoną życzył. — Sama ona przemówi za sobą. Staraliśmy się o to, by rękopis oryginalny, opracowany cał­kowicie i gotowy do druku, rysunki towarzyszące mu i wszystko co dla podniesienia i uzu­pełnienia swego dzieła pozostawił ś. p. autor — jak najwierniej zużytkowanem zostało.

W krótkim tym zarysie pragnąc szczególniej odmalować człowieka i obywatela, stronę moralną znakomitej postaci, przynoszącej zaszczyt krajowi i rodzinie, która ją wy­dała — nie mogliśmy się rozszerzyć nad zasługami uczonego. Są one nie male, a tego ro­dzaju, iż je ocenić nie łatwo. — Pierwszą pracą ś. p. Konstantego był współudział jego przeważny w Opisie powiatu bory so wskiego, wydany przez hr. Eustachego w roku 1847, do którego najwięcej podał wskazówek, badań i materyałów. — Drugą pracą histo- ryczno-archeologiczną była: Wiadomość o zamkach, horodyszczach i okopiskach starożytnych na Litwie i Rusi litewskiej, drukowana w r. 1858. Tu zastanawiają opisy zamków i usypisk wszystkie wzięte z naocznego badania. — Jak całe dzieło ś. p. Konstantego, oparta ona jest na osobistych poszukiwaniach, na tem co on sam po raz pierwszy zdobył na mogiłach i polach litewskich. Wydany został potem ów zbiór Pomni­ków rytownictwa krajowego w dwóch częściach (1858), który jest biblioteczną rzad­kością, bo nigdy w handlu księgarskim nie postał.

W r. 1857 przyszła do skutku podróż owa, mająca na celu opis brzegów Wilij, którą teraz właśnie dopiero ogłaszamy. Za życia jeszcze hr. Konstantego rękopism był całkowicie ukończony, niektóre nawet drzeworyty wykonane, ale trudności wydania w kraju, potem stosunki z zagranicą nie łatwe, wyjście jego opóźniły. Tym czasem wydane zostało w Berlinie dzieło o kurhanach, powszechnie przez archeologów jak najpochlebniej przyjęte Jest to praca źródłowa i największą jej wartość stanowi to, że nie z ksiąg samych była czerpaną, ale z długoletniego doświadczenia.

Dobył on z łona ziemi z umiejętnością z każdym dniem rosnącą, co przeszłość w niem zachowała z nadodleglejszych wieków; — umiał to uklasyfikować, ocenić, wyciągnąć wnioski z martwych na pozór zabytków. Kazał kościom przemówić o sobie. Można go śmiało pierwszym z litewskich archeologów mianować, a nawet jedynym, bo on jeden sam to zdo­był co opisywał, inni czerpali z prac cudzych; opierali się na relacyach i opowiadaniach. — Hr. Tyszkiewicz własnemi rękami z głębi kurhanów wydobył prastare pamiątki tego życia, które badał i odgadywał.

Po za archeologiem stał zawsze baczny dziejopis, usiłujący wyczytać znaczenie tego, co mu ziemia oddawała.

Na tem zamkniemy ten nader niedostateczny, krótki zarys życia prawdziwie pię­knego, zacnego a przykładnego. Świeci ono bez plamki najmniejszej ze wszech stron, a na- dewszystko jaśnieje czystą cnotą, w samej sobie znajdującą nagrodę, cichą a wielką, bo niepotrzebującą ani oklasków świata, ani ziemskiego zaszczytu... cnotą właśnie, w którą nasz wiek nie obfituje. Składając ten skromny wianek na mogile czcigodnego praco­wnika, obywatela, przykładnego męża i ojca, — wiernego krajowi dziecięcia... westchnijmy tylko, aby mu podobnych ziemia nasza więcej mieć mogła synów.

DREZXO, 1870.

Płosa Tyszkiewicza.

Ciałem sercem kocham ziemię, co mnie życie dała, co na starość chlebem karmi, co nie odmówi mnie w swojem wnętrzu miejsca na ostatni spoczynek; ztąd każde jej powodzenie, radością mnie napełnia, jak krzyw^rda jej wyrządzona, smut­kiem serce zakrwawia; cała więc kolej losów tej ziemi, na obszernem tle przeszło­ści rozrzuconych, najwyższy interes w każdym z was wzbudzać powinna. Na tej wielkiej przestrzeni ciemnej, przepaścistej, która się przeszłością zowie — nie jeden z badaczy naszych szukając dziejów sw^rej własnej ziemi, wywołał już znamienite osoby, pozbierał ich główne czyny; lecz się w^riele jeszcze szczegółów zapomnianych znalazło i znajdzie, których cząstkowe opracowanie, jako stanowiące niezaprzeczone bogactwo nasze, staje się pożytecznym przyczynkiem do owej wielkiej księgi dzie­jów krajowych. Każden zatem z nas, ktokolwiek czuje się aby trochę na silach, obowiązanym jest w^T imie miłości dla własnego kraju, w imie nauki znosić tam swoją cząstkę. Rzeki na Litwie nie miały jeszcze porządnego opisu. Sporządzeniem ich dokładnej wiadomości zająć się postanowiłem, i oto dzisiaj idę ku wam, bracia! z książką, co ma w^ras z rzeką Wiliją zaznajomić i z jej dziejami zpodufalić. W iem dostatecznie, iż pożytek publiczny jest warunkiem każdej książki; żeby się stała po­żyteczną, trzeba ją popularną uczynić, t. j. w opisach w niej zawartych łatwością i prostotą w opowiadaniu zniżyć się do pojęcia wszystkich warstw czytających to­warzystwa; i to właśnie mając na celu, obecną książkę nie poświęciłem samym tylko suchym opisom topograficznym, historycznym i archeologicznym przedmiotom, z któ­rych się ta praca głównie składa, a treść których zajmując może chwilę ludzi na­uki, suchą i nudną by się dla drugich wydała; lecz opowiadania moje przeplatać starałem się krótkiemi powiastkami lub podaniami na brzegu mej rzeki od ludu uzbieranemi — to obrazkami zdarzeń lub przygód, jakie mnie zaskoczyły, albo krót­kiemi wspomnieniami osób, które bądź kiedyś żyły, bądź dzisiaj mieszkają nad brze­gami naszej pięknej Wilij — słow^rem starałem się dać opisowi mojej rzeki raczej formę podróży po niej, niżli charakter ciężkiej, monotonnej i nudnej historyografii; zkąd wynikło, że praca moja, którą publiczności dzisiaj składam, urosła do tego rozmiaru. Część jednu zawiera w sobie opis rzeki Wilij od jej źródła do miasta Vv ilna. Z powołania historyografa tej rzeki, pracę, którąm sam sobie był zakreślił, sądziłem, iż byłem obowiązanym przedstawić publiczności dokładny plan tej części rzeki, przez nikogo dotąd nie badanej. Od źródła Wilija do zejścia się z rzeką Se rweczą przy Kostykach, przepływa wzdłuż 72 wiorsty; od najdokładniejszego więc zmierzenia tej części Wilij moją pracę rozpocząłem. Okazała jej mappa z nad- brzeżnem położeniem, na pół wiorsty od każdego brzegu zajętem, na duży rozmiar,

Myśl obecnej mojej pracy miała już szczęście uzyskać ogólne współczucie; wiele o niej mówiono, nie mało pochwał napisano publicznie. Miałem nawet za­szczyt otrzymywać o jej ukazanie się dopominki; ztąd bardzo słusznie może dzisiaj zapytać mnie nie jeden — dla czego tyle czasu zabrała ta praca, czemu tak długo oczekiwać musiano na jej ukazanie się? Oto — odpowiem mu na to, iż cierpienia, które mnie w tej porze zaskoczyły, były do tego głównym powodem. Kogo Bóg kalectwem nie dotknął — ten nie pojmie jak to jest trudno przez cudze oczy czy­tać i cudzą ręką pisać. Jak prawdziwy męczylitera z pamięci po wyrazie doby­wając, złożyłem tę książkę, która wam współbracia moi, dzisiaj w ofierze składam. Chciejcie pobłażliwem sercem przyjąć to, na co mnie stało; jest to może ostatnia z prac moich poważnych, bo mnie na więcej już sił bodaj nie stanie; lecz nie prze­stając bynajmniej na tej skardze na moje smutne położenie przed wami tutaj zanie­sionej, kiedym już pokazał drogę, w imie nauki, w imieniu dobra publicznego, przez miłość dla własnego kraju, czuję się w prawie do wyzwania tutaj wszystkich młod­szych odemnie wiekiem, zdolnych i dostatnich ludzi, ażeby swój czas, swoją umie­jętność i dostatek poświęcili przedmiotowi opracowywania dziejów własnego kraju; bo tego po nas i tak słusznie wymagają dzisiaj pojęcia i potrzeby naszego wieku.

Wilija naszych strumieni rodzica,

Dno ma złociste i niebieskie lica;

Piękna Litwinka co jej czerpa wody,

Czystsze ma serce, śliczniejsze jagody.
Wili ja w miłej Kowieńskiej dolinie,

Śród tulipanów i narcysów' płynie;

U nóg Litwinki kwiat naszych młodzianów,

Od róż kraśniejszy i od tulipanów.

Bo szuka Niemna swego oblubieńca;

Litwince nudno między Litwinami,

Bo ukochała cudzego młodzieńca.

Niesie na skały i dzikie przestworza,

Tuli kochankę do zimnego łona,

I giną razem w głębokościach morza.

Z ojczystych dolin, o Litwinko biedna! Dziewica kocha i Wilija bieży;

I ty utoniesz w zapomnienia fali, Wilija znikła w ukochanym Niemnie,

Ale smutniejsza, ale sama jedna. Dziewica płacze w pustelniczej wieży.

Oto jest ta pieśń rzewna, którą wielki poeta zaśpiew^rał o pięknej litewskiej rzece; pieśń tę wieszcza powtarzały z upodobaniem wszystkie usta w kraju, aż się zamieniła ona w podanie powszechne, aż się stała własnością narodową. Po nim miała jeszcze Wilija swego obrazopisarza, co dzielnem i pełnem wdzięku piórem skreślił nam niektóre jej widoki, wydobył ciekawe ludow^re podania, wywołał wspo­mnienia ubiegłej przeszłości i stworzył śliczny obraz z upodobaniem przyjęty przez całą czytającą po polsku publiczność. Śmieszną zaprawdę zarozumiałością, zuchwal­stwem naw^ret byłoby chcieć mierzyć się z genijalnym pieśniarzem, lub iść w^r zaw^ody z autorem pięknych „Brzegów⁷ Wiliji“ • przez publiczność ulubionym i tak słusznie ocenionym. I ja nie śmiałbym pisać o pięknej litewskiej Nerys, gdyby ta praca moja nie miała całkiem innego zakresu i celu. Gdy wydobyła ona piosnkę z tęsknej piersi wieszcza, kiedy wywołała cudny opis z płodnej myśli powieściopisarza, brakło jej jeszcze na history ografie, którenby płynąc po jej wodzie, mierzył ją we wszelkich kierunkach, spisywał po drodze jej dzieje, zbierał nadbrzeżnego ludu obyczaje, po­dania i pieśni jego gminne.

W każdem dobrem gospodarstwie powinien być spisanym dokładny inwentarz wszelkich szczegółów to gospodarstwo składających, jeżeli chcemy, aby ono porządnem było; owoż i to wielkie gospodarstwo, które my krajem zowiemy, na podobieństwo tamtego ażeby było pełnem i porządnem, powinno mieć dostatecznie zebrane i spi­sane wszystkie szczegóły, z których się ono składa. Rzeki bez wątpienia w każdym kraju przedstawiają ciekawy szczegół tego wielkiego inwentarza, co się historyą zow^rie; do nich bowiem przyczepione są zwykle wszystkie podania i pamiątki piern- szych osad zaludniających tę ziemię; nad ich brzegami szukać trzeba i śladów pierwiastkowych plemion tam osiadłych, i resztek pierwotnych siedzib, i śladów dawnych twierdz i grodów; na ostatek one są tym wielkim gościńcem, któren prze­nosząc na sobie bogactwa krajowe, zamianę wzajemną płodów mieszkańcom kraju ułatwia, i tą siłą, co pierwsze przemysłu ludzkiego narzędzia porusza.

W naszych już czasach rzeki większe w zachodniej Europie, t. j. te, po których żegluga parowa stała się codziennem zjawiskiem i potrzebą, jak Tamiza w Anglij, Sekwana, Loara, Ren, Elba, Dunaj, Pregel, Memel i tyle innych, zostały zbadanemi we wszystkich najdrobniejszych szczegółach; już jedne z zawad nie­bezpiecznych pooczyszczano, inne w krętem korycie sprostowano, groblami brzegi umocowano, wszystkich zaś nadbrzeżne widoki porysowano i historyę nadbrzeżnych posad dokładnie spisano. Dzisiaj podróż po rzekach zachodniej Europy, nie mozolną pracę ani trudną do przebycia wędrówkę stanowi, lecz najprzyjemniejszą przejazdkę podróżnemu przedstawia, albowiem przy największym, do zbytku nawet posuniętym konforcie, przy wykształconej grzeczności przewoźników⁷, gdy czarna wstęga dymu u komina łuk w powietrzu zakreśla, a warczące koła, mącąc spokojnie płynącą wodę, strasząc swym hukiem jej wewnętrzne mieszkańce, statek szybko naprzód popychają: podróżnik wygodnie usadowiony z książką w ręku przemijających przed oczami jego co chwilę jakby w panoramie miast, miasteczek, starych zamków, dawnych opactw dokładną przeszłość i historyę czyta i bez trudu i kłopotu uczy się dziejów krajowych.